Halleh Ghorashi en Firoez Azarhoosh over het doorbreken van de macht van de vanzelfsprekendheid. Daarbij ligt een cruciale rol voor tussenpersonen als verbinders tussen de systeemwereld van de professional en de leefwereld van de burger.
Wat 2020 meer dan ooit heeft laten zien, is dat de kloof tussen onze systemen en de mensen die de steun van die systemen het meest nodig hebben veel te groot is. Er is weinig vertrouwen in formele instanties. En nauwelijks hoop dat deze instanties de reflectie, vitaliteit en verbindingskracht zullen tonen die nodig is om het vertrouwen van de burgers terug te winnen. We zien een zoektocht naar nieuwe bronnen van verbinding, vanuit het verschil. Maar het lukt formele instanties onvoldoende om grondige ontregeling van vanzelfsprekende routines toe te laten. Zij missen de verbeeldingskracht voor nieuwe vormen van samenwerken en samenleven. En staan niet open voor experimentele en uitdagende praktijkvoorbeelden. Wat houdt hen precies tegen om hun verbinding met de praktijk vorm te geven?
© Patrick van der Jagt
Normdenken
Deze institutionele weerbarstigheid heeft te maken met wat we het normdenken noemen. In een democratische samenleving als Nederland ligt de werking van macht bij alledaagse beelden en processen, die vaak als vanzelfsprekend worden beschouwd. Wetenschappers noemen dit de macht van de vanzelfsprekendheid en dat is wat wij met het normdenken bedoelen. 1 van de belangrijkste kernmerken van het normdenken is dat het, gevoed door de automatismen of habitus van de verzorgingsstaat, niet vaak genoeg bevraagd en ontregeld is. Die verzorgingsstaat mag inmiddels behoorlijk afgebrokkeld zijn, de habitus blijft voortleven: vanuit de beste bedoelingen gaan beleidsmakers met een vergrootglas op zoek naar kwetsbare, kansarme groepen om ze te helpen hun achterstand in te halen.
Getallen in plaats van inlevingsvermogen
Dat men het normdenken niet grondig genoeg ter discussie stelt, is de grootste vijand van institutionele vernieuwing en verbinding met diverse leefwerelden in de samenleving.. In plaats daarvan bestaat er een instrumentele fixatie op resultaten en controle van processen, zodat deze zo goed mogelijk binnen de norm passen. Ambigue en minder meetbare vormen en perspectieven worden buitengesloten. Dit resulteert in een horizonversmalling waarin levens van mensen worden gereduceerd tot getallen ter verantwoording van beleid, terwijl beleid dat aansluit bij wat mensen nodig hebben juist om inlevingsvermogen vraagt.
Omkering van beleid
Ontregeling van dit normdenken is noodzakelijk om de dominantie van het eigen gelijk (hoe goed de bedoelingen ook zijn) te verkleinen en het inlevingsvermogen te vergroten. Ontregeling van het normdenken betekent: leren omgaan met meerstemmigheid. Dit is de essentie van inclusief beleid. Beleid voor mensen die het meest op afstand staan van de instituties en het meest een sociaal vangnet nodig hebben. Daarvoor is een omkering nodig: een omkering die alleen mogelijk is door (intensiever) gebruik van tussenruimtes en tussenpersonen.
Tussenruimte voor andere perspectieven
Tussenruimtes zijn ruimtes met de benodigde vertraging en geduld om onwennige en ‘afwijkende’ perspectieven toe te laten. Het zijn ruimtes waarin mensen hun oordelen tijdelijk opschorten. Tussenpersonen fungeren als verbinder tussen de systeem- en de leefwereld. Het zijn mensen die dicht genoeg bij de leefwereld staan van mensen voor wie het beleid is bedoeld, en professioneel genoeg om het proces in het systeem te begrijpen en te beïnvloeden. Waar normdenken eentalig is, brengen tussenpersonen door hun tweeledig perspectief meertaligheid mee.
Potentieel van vernieuwing
Door hun positie genieten tussenpersonen het vertrouwen van burgers en bezitten ze voldoende kennis van het systeem om het normdenken te kunnen bevragen en ontregelen. Doordat beide werelden waar ze onderdeel van zijn vaak op gespannen voet met elkaar staan, bezitten ze het potentieel van vernieuwing. Om dat potentieel te verzilveren, is het nodig om de tussenpositie als bron van reflectie en vernieuwing te vertalen in competenties en vaardigheden. Dit is nodig om vastgeroeste, op normen gebaseerde kaders te kunnen verruimen en werelden te kunnen verbinden.
Verbinding
Tussenpersonen zijn juist effectief wanneer ze een perspectief hebben dat afwijkt van de norm. Binnen tussenruimtes kunnen dergelijke perspectieven aandacht krijgen. Deze ruimtes vragen zoals gezegd om vertraging en het opschorten van oordelen, zodat diverse geluiden en verhalen meer kans krijgen om gezien en gehoord te worden. Tussenruimtes zijn gewaagd en veilig tegelijk, door de ontregeling van eigen aannames, normen en vanzelfsprekendheden toe te laten. Om van ontregeling tot verbinding te komen, is toegankelijkheid en begrip cruciaal en ook dat vraagt om competentieontwikkeling.
‘Samen Vooruit’
Een mooi praktijkvoorbeeld is het initiatief ‘Samen Vooruit’ in de Indische Buurt van Amsterdam. Binnen dit initiatief werkt men aan een inclusief ondersteuningssysteem voor mensen in nood. Uit de verbinding van ervaringen van wijkbewoners met het perspectief van de gemeente is een samenwerking gestart met werkgevers, uitkeringsinstanties, hulpverlening en het beroepsonderwijs om een inclusief vangnet te bouwen dat aansluit bij wat mensen nodig hebben en ambiëren. Niet hun problemen, maar hun levensverhalen vormen het uitgangspunt. Levensverhalen bieden de mogelijkheid om momenten van kracht en motivatie uit het verleden terug te halen en daarmee de verbeelding van mensen zelf en die van mensen uit het ondersteuningssysteem te vergroten, om zo gezamenlijk naar oplossingen te zoeken.
Vertrouwenspersoon
In deze context is de rol van tussenpersonen (verbinders van systeem- en leefwereld) als vertrouwenspersoon van groot belang. Door hun tussenpositie kunnen ze zowel het systeem ontregelen wanneer dit te gefixeerd is op het normdenken, als het vertrouwen winnen van mensen die hulp nodig hebben. Om de competenties van tussenpersonen te versterken is Samen Vooruit in het najaar van 2019 met een opleiding gestart. De grootste uitdaging van dit initiatief is om, naast het ontregelen van het normdenken, reflectief te leren en te verbinden. Om zo continuïteit te creëren in het omarmen van de verbeeldingskracht vanuit de tussenruimtes en –posities.
Verbinding met veerkracht en daadkracht
Samen Vooruit heeft concrete resultaten, maar ook resultaten die niet meetbaar zijn, zoals de waardigheid die de mensen met problemen terugkrijgen. Er zijn mensen die jarenlang tussen wal en schip vielen en de aansluiting met de samenleving en het geloof in zichzelf kwijt waren geraakt of dreigden te raken. In tussenruimtes van ontmoeting komen diverse (formele en informele) instanties via de levensverhalen van deze mensen bij elkaar om daarmee een vangnet te vormen dat flexibel en doordacht genoeg is voor de diversiteit aan problemen die zich voordoen. De kracht van dit initiatief is, dat het problemen van mensen in verbinding brengt met hun (verborgen) veerkracht en de draagkracht van de gemeenschap. Dit gebeurt door de levensverhalen van deze mensen centraal te stellen en te koppelen aan de ervaringsverhalen vanuit de wijkgemeenschap. Hierdoor is Samen Vooruit een leeromgeving en een lerende gemeenschap die als voorbeeld kan dienen voor vele instanties en projecten die nu nog de benodigde verbeeldingskracht missen om het normdenken te kunnen ontregelen.
Ghorashi, H., F. Azarhoosh (2021) De ontregelende kracht van meerstemmigheid in tussenruimtes. Bijdrage #19 in https://adviezen.raadrvs.nl/ruimte-maken-voor-ontmoeting/sturen